ସାବିତ୍ରୀ-ସତ୍ୟବାନ ଉପାଖ୍ୟାନ

ମହାଭାରତର ବନ ପର୍ବରେ ସାବିତ୍ରୀ ସତ୍ୟବାନ ଉପାଖ୍ୟାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି  । ସ୍କନ୍ଧ ପୁରାଣ, ଭବିଷ୍ୟ ପୁରାଣରେ ଏହି ବ୍ରତର ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣିତ  । ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସ୍ମୃତିକାର ଗଦାଧର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଏହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ  । ଜ୍ୟେଷ୍ଠମାସ ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ ଏହି ବ୍ରତ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ  । କୁହାଯାଏ ଯେ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ସାବିତ୍ରୀ ପ୍ରଥମେ ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ କରିଥିଲେ  । ସେ ଏହି ବ୍ରତରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିଥିଲେ  । ମହାଭାରତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସାବିତ୍ରୀ ଉପାଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ ଏକଦା ଧର୍ମରାଜ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ - "ହେ ମାଧବ, ସଂସାରରେ କେଉଁ ବ୍ରତ ନାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ? ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ  ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର  ମହିମା ସମ୍ପର୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ  । ସତ୍ୟ ଯୁଗରେ ଅଶ୍ୱପତି ନାମରେ ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ  । ତାଙ୍କ ପରି ଧନୀ, ପ୍ରଜାବତ୍ସଳ, ଧାର୍ମିକ ଓ ଯଶ୍ୱସୀ ରାଜା କେହି ନଥିଲେ  । ରାଜକୀୟ ବିଳାସବ୍ୟସନରେ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ତାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଅଭାବ ଥିଲା  । ତାଙ୍କର କୌଣସି ପୁତ୍ର କନ୍ୟା ନଥିଲେ  । ସେଥିପାଇଁ ରାଜା ଅଶ୍ୱପତି ଗଭୀର ଦୁଃଖ ମଧ୍ୟରେ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲେ  । ଏକଦା ଜଣେ ଋଷି ତାଙ୍କରି ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ପରମତୃପ୍ତି ଲାଭ କଲେ  । ସେ ଧ୍ୟାନ ବଳରେ ରାଜାଙ୍କର ଦୁଃଖ ଜାଣିପାରିଲେ  । ତାଙ୍କ ଭାଗ୍ୟରେ ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ଯୋଗ ନଥିବାରୁ ଋଷିଜଣଙ୍କ କନ୍ୟାପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହ ସାବିତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ର ଜପ କରିବାର ଉପାୟ ବତାଇଦେଲେ  । ଏହି ମନ୍ତ୍ରର ପ୍ରଭାବରେ ରାଜା ଅଶ୍ୱପତିଙ୍କ ଔରସରୁ ପରମ ରୂପସୀ, ଗୁଣବତୀ, ସର୍ବଗୁଣସମ୍ପନ୍ନା କନ୍ୟା ଜନ୍ମ ହେଲା  । ସାବିତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ରର ପ୍ରଭାବରେ କନ୍ୟା ରତ୍ନଟି ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିବାରୁ ତାର ନାମ ସାବିତ୍ରୀ ରଖାଯାଇଥିଲା  । କ୍ରମେ ସାବିତ୍ରୀ ଯୌବନାବସ୍ଥାରେ ପାଦ ଦେଲେ  । ତାଙ୍କ ବିବାହ ଲାଗି ସ୍ୱୟଂବରର ଆୟୋଜନ କରାଗଲା  । ହେଲେ କୌଣସି ରାଜକୁମାର ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପସନ୍ଦ ଯୋଗ୍ୟ ହେଲେନାହିଁ  । ଏକଦା ସେ ବନ ଭ୍ରମଣରେ ଯାଇଥିବା ବେଳେ ଜଣେ ଋଷି କୁମାରଙ୍କୁ ଦେଖି ସାବିତ୍ରୀ ବିମୋହିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ  । ମନେ ମନେ ତାଙ୍କୁ ପତି ରୂପରେ ବରଣ କରିନେଲେ  । ଥରେ ଦେବର୍ଷି ନାରଦ ଅଶ୍ୱପତିଙ୍କ ରାଜ ଦରବାରକୁ ଯାଇଥାଆନ୍ତି  । ସାବିତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ବନ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିଥିବା ଋଷି କୁମାରଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ପଚାରିଲେ  । ନାରଦ କହିଲେ ଋଷି କୁମାର ଜଣଙ୍କ ହେଉଛନ୍ତି ଶାଲ୍ୱ ଦେଶର ରାଜା ଦୁ୍ୟମତସେନଙ୍କ ପୁତ୍ର ସତ୍ୟବାନ  । ରାଜା ଦୁ୍ୟମତସେନ ନିଜ ରାଜ୍ୟରୁ ବିତାଡ଼ିତ ହୋଇ ସପରିବାର ଅରଣ୍ୟରେ ବାସ କରୁଛନ୍ତି  । କିନ୍ତୁ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଆୟୁଷ ଆଉ ମାତ୍ର ଏକ ବର୍ଷ ବାକି ଅଛି  । ହେଲେ ସାବିତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବେ ବୋଲି ଜିଦ୍ ଧରିଲେ  । ସେ ନାରଦଙ୍କୁ କହିଲେ ଯେ ଥରେ ମନ ଅନ୍ୟ ଜଣଙ୍କ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା ପରେ ପୁଣି ମନ ବଦଳାଇବା ସତୀତ୍ୱ ବିରୁଦ୍ଧ  ।
ପରେ ନାରଦଙ୍କ ମଧ୍ୟସ୍ଥତାରେ ଏକ ଶୁଭଲଗ୍ନରେ ସାବିତ୍ରୀ ଓ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ବିବାହ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲା  । ସାବିତ୍ରୀ ଅରଣ୍ୟରେ ଶାଶୂଶ୍ୱଶୁରଙ୍କ ସେବା କରି ରହିଲେ  । ତାଙ୍କ ସ୍ୱାମୀ ସତ୍ୟବାନ ଜଙ୍ଗଲରୁ କାଠ ସଂଗ୍ରହ କରି ପରିବାର ପ୍ରତିପୋଷଣ କରୁଥିଲେ  । ଏମିତି ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ବୈବାହିକ ଜୀବନ ହସଖୁସିରେ ବିତିଗଲା  । କ୍ରମେ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ମୃତୁ୍ୟ ଦିନ ଉପଗତ ହେଲା  । ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ମୃତୁ୍ୟ ଦିନର ତିନି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ସାବିତ୍ରୀ ଶାଶୂ, ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କ ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ବ୍ରତ ପାଳନ କଲେ  । ଯେଉଁ ଦିନ ସତ୍ୟବାନ କାଳ ପୂରିବ ସେଦିନ ସାବିତ୍ରୀ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ସହ ବନକୁ ଗଲେ  । ସତ୍ୟବାନ କାଠ ହାଣୁଥିବା ବେଳେ ହଠାତ୍ ତାଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ ବୁଲାଇ ହେଲା  । ସେ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ କୋଳରେ ଶୋଇ ସଂଜ୍ଞାହୀନ ହୋଇପଡ଼ିଲେ  । ଅନ୍ୟପଟେ ଯମାଳୟରୁ ରାଜା ଯମ ନିଜ ଦୂତମାନଙ୍କୁ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ପ୍ରାଣଶକ୍ତିକୁ ଆଣିବା ଲାଗି ପଠାଇଲେ  । କିନ୍ତୁ ଯମଦୂତମାନେ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସତୀତ୍ୱ ଶକ୍ତି ନିକଟରେ ପରାଜୟ ବରଣ କରି ଫେରିଗଲେ  । ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଯମରାଜା ନିଜେ ମଇଁଷ ପୃଷ୍ଠରେ ବସି ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ପ୍ରାଣଶକ୍ତିକୁ ନେବା ଲାଗି ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚôଲେ ଏବଂ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସ୍ୱାମୀଭକ୍ତିକୁ ପ୍ରଶଂସା କଲେ  । ଯମରାଜା ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ପ୍ରାଣଶକ୍ତିକୁ ନେଇ ଯାଉଥିବା ବେଳେ ସାବିତ୍ରୀ ତାଙ୍କ ପଛରୁ ଅନୁସରଣ କଲେ  । ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପତିଭକ୍ତିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଯମରାଜ ଦୁଇଟି ବର ପ୍ରଦାନ କଲେ  । ସାବିତ୍ରୀ ପ୍ରଥମ ବରରେ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କ ଚକ୍ଷୁଲାଭ ଓ ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ଆଦାୟ କରିନେଲେ  । ଦ୍ୱିତୀୟ ବରରେ ପିତାଙ୍କର ପୁତ୍ର ଲାଭ ପାଇଁ ଆଶୀର୍ବାଦ ଭିକ୍ଷା କଲେ  । ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ମନକୁ ସ୍ଥିର କରି ରଖିପାରିଲେ ନାହିଁ  । ସେ ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତା କଲେ ପତି ବିନା ଜଣେ ନାରୀର ଜୀବନ ନିରର୍ଥକ  । ତେଣୁ ସେ ପୁଣି ଥରେ ଯମଦେବତାଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କଲେ  । ଯମଦେବତା ତାଙ୍କୁ ରୋକିବା ଲାଗି ବିଭିନ୍ନ ଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ମଧ୍ୟ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସତୀତ୍ୱ ଶକ୍ତି ନିକଟରେ ପରାଜିତ ହେଲେ  । ଶେଷରେ ଯମରାଜ କହିଲେ ଜନ୍ମମୃତୁ୍ୟ ହେଉଛି ବିଧି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ  । ଏହାକୁ ବଦଳାଇବା ମୋ ପକ୍ଷରେ ଅସମ୍ଭବ  । ତେଣୁ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଯାହା କିଛି ଆବଶ୍ୟକ ତୁମେ ଶେଷ ବର ସ୍ୱରୂପ ମାଗିନିଅ  । ସାବିତ୍ରୀ ଅତି ଚତୁରତାର ସହ କହିଲେ ମୋତେ ଶତପୁତ୍ରର ଜନନୀ ହେବାର ଆଶୀର୍ବାଦ କରନ୍ତୁ  । ବ୍ୟସ୍ତ ବିବ୍ରତ ଥିବା ଯମରାଜ ତଥାସ୍ତୁ ବୋଲି କହିଲେ  । ସେ ତାଙ୍କ ବାହନ ମଇଁଷ ପୃଷ୍ଠରେ ବସି ଯମାଳୟକୁ ଯିବା ଲାଗି ଉଦ୍ୟତ ହୁଅନ୍ତେ ସାବିତ୍ରୀ କହିଲେ ହେ ଯମରାଜ, ପତି ବିନା ପୁତ୍ରଲାଭ ଅସମ୍ଭବ  । ମୁଁ ଜନନୀ ହେବି କେମିତି ? ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଠାରୁ ଏହା ଶୁଣି ଯମରାଜା ନିରୁପାୟ ହୋଇପଡ଼ିଲେ  । ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ସେ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନ ଫେରାଇଦେଲେ  । ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ବୁଦ୍ଧିମତା ଓ ନିଷ୍ଠା ବଳରେ ନିଜ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ଜୀବନ ଫେରିପାଇଲେ  । ପୁରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି ଯେ, ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଭଳି କନ୍ୟା କୌଣସି ଗୃହରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲେ ପିତୃକୁଳ, ଶ୍ୱଶୁର, ଶାଶୂ ଓ ସ୍ୱାମୀଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ହୋଇଥାଏ  ।
ମୋଟାମୋଟି ଭାବେ ସାବିତ୍ରୀ ଉପାଖ୍ୟାନରେ ସତୀତ୍ୱର ଜୟ ଜୟକାର କରାଯାଇଛି  । କେବଳ ସାବିତ୍ରୀ ନୁହଁନ୍ତି, ମହାସତୀ ସୀତା, ଅନୁସୂୟା, ଶ୍ରୀରାଧା ପ୍ରମୁଖ ନାରୀମାନେ ନିଜର ସତୀତ୍ୱ ପାଇଁ କାଳର କରାଳ ବକ୍ଷରେ ଅମର ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି  । ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ କେବଳ ସୁସ୍ୱାଦୁ ଫଳ ଭକ୍ଷଣ, ନୂଆ ଶାଢ଼ି ପିନ୍ଧିବା, ମନ୍ଦିର ଯିବା, ନିଜକୁ ସଜେଇ ହେବା ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ନରଖି ଏହାର ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କଲେ ଏହି ବ୍ରତର ପୂଣ୍ୟଫଳ ମିଳିଥାଏ  । 
ବେହୁଲା ପଟ୍ଟନାୟକ
ତେନ୍ତୋଇ, ନାଉଗାଁ, ଜଗତସିଂପୁର